Złota gałąź. Studia z magii i religii

“Złota gałąź” sir Jamesa Georga Frazera uważana jest za jedną z najważniejszych książek antropologii społecznej, a na pewno jest w tej chwili już pozycją klasyczną w tej dziedzinie wiedzy. Przywołując obraz J.M.W. Turnera, zatytułowany „Złota Gałąź” („The Golden Bough”, 1834) Frazer rozpoczyna snuć opowieść o pewnym tajemniczym rytuale, odbywającym się cyklicznie nieopodal jeziorka, zwanego przez starożytnych „Zwierciadłem Diany”.

W starożytności ów leśny pejzaż był miejscem dziwnej i powtarzającej się stale tragedii. Na północnym brzegu jeziora, tuż pod przepaścistą skałą, na której osiadła współczesna wioska Nemi, znajdował się święty zagajnik i sanktuarium Diany Nemorensis, czyli Diany Leśnej. Niekiedy zwano je również jeziorem i zagajnikiem Arycji. Lecz miasteczko Arycja (obecna La Riccia) znajdowało się o trzy mile dalej, u stóp Góry Albańskiej, a od jeziora, leżącego na zboczu góry w małym zagłębieniu w kształcie krateru, dzielił je bardzo pochyły stok. W tym świętym zagajniku rosło drzewo, wokół którego można było dostrzec krążącą przez cały dzień i prawdopodobnie do późnej nocy mroczną postać. W ręce dzierżył ów człowiek nagi miecz i bez przerwy rozglądał się wokół, jak gdyby w każdej chwili mógł spodziewać się napaści wroga. Był to kapłan i morderca, wypatrujący tego, który go wcześniej lub później zamorduje i obejmie po nim urząd kapłana. Takie prawo obowiązywało w sanktuarium. Kandydat na kapłana nie miał wyboru. By objąć stanowisko, musiał zgładzić swego poprzednika, a urząd po nim piastował do chwili, gdy sam ginął z ręki następcy silniejszego i bardziej przemyślnego.

Ów dziwny rytuał domaga się wyjaśnienia. Autor „Złotej Gałęzi” wyrusza więc w podróż po kulturach, wierzeniach i mitach różnych ludów - jego zdaniem - niecywilizowanych, szukając tam podobieństw i próbując na ich podstawie rzucić nieco więcej światła na ten niezwykły zwyczaj. Jednym z najważniejszych tematów Frazera jest magia. Jego koncepcja magii choć była wielokrotnie krytykowana, zwłaszcza z powodu przeciwstawiania magii i religii, pozostaje jednak niezmiennie ważnym stanowiskiem antropologicznym.

Z Frazera wiele zaczerpnął Bronisław Malinowski (choć jego koncepcje określane jako funkcjonalizm antropologiczny są w wielu punktach odmienne od Frazerowskich) pisząc o autorze “Złotej gałęzi”: Frazer pojawia się przed nami jako przewodnik kierujący naszą podróżą przez pustynie Australii, tropikalne dżungle Amazonki i Orinoko, przez stepy Azji lub wyżyny Afryki. Faktycznie przedstawia ON opis zjawisk w ich kontekście, w opisie tym różne aspekty kultury i różne ludzkie sprawy są ze sobą powiązane; przygodne komentarze cechuje intuicja w przedstawianiu ludzkich motywów. Nie byłoby trudne wykazać, że Frazer często zbliża się do psychoanalitycznego ujęcia nieświadomych i podświadomych motywów ludzkiego zachowania. A w innym miejscu, w mowie poświęconej Frazerowi pisał antropologia tak jak ją przedstawia Sir James Frazer, jest wielką nauką...I to trzeba przede wszystkim Frazerowi oddać: bez jego “Złotej gałęzi” nie byłoby współczesnej antropologii społecznej – choćby w tym tylko sensie jest to książka fundamentalna. A dodatkowo napisana w świetnym literackim stylu. Lektura obowiązkowa dla każdego, kto chce coś wiedzieć o mechanizmach kierujących ludzkimi obyczajami, myśleniem, kulturą!

Tytuły rozdziałów: Król Lasu. Królowie-kapłani. Magia sympatyczna. Magia i religia. Magiczna władza nad pogodą. Czarownicy jako królowie. Ludzkie wcielenia bogów. Królowie sił przyrody. Kult drzew. Pozostałości kultu drzew we współczesnej Europie. Święte małżeństwo. Królowie Rzymu i Alby. Brzemię królewskiej władzy. Niebezpieczeństwa zagrażające duszy. Czynności tabu. Osoby tabu. Przedmioty tabu. Słowa tabu. Co zawdzięczamy człowiekowi dzikiemu? Zabijanie boskiego króla. Królowie tymczasowi. Ofiarowanie syna królewskiego. Zabijanie ducha drzewa. Mit Adonisa. Adonis w Syrii. Adonis na Cyprze. Rytuał Adonisa. Ogródki Adonisa. Mit i rytuał Attisa. Attis jako bóg roślinności. Ludzkie wcielenie Attisa. Wschodnie religie na zachodzie. Mit o Ozyrysie. Rytuał Ozyrysa. Oblicza Ozyrysa. Izyda. Dionizos. Demeter i Persefona. Matka Zboża i Panna Zboża w Europie Północnej. Podwójne wcielenie zboża jako matki i córki. Lityerses. Starożytne bóstwa roślinności jako zwierzęta. Spożywanie boga. Zabijanie boskiego zwierzęcia. Przebłagiwanie dzikich zwierząt przez myśliwych. Różne typy sakramentów zwierzęcych. Przenoszenie zła. Publiczne przepędzanie złych duchów. Publiczne kozły ofiarne. Ludzie jako kozły ofiarne w starożytności klasycznej. Zabijanie boga w Meksyku. Między niebem a ziemią. Baśń o Baldurze. Święta ognia w Europie. Interpretacja świąt ognia. Palenie istot ludzkich w ogniu. Baldur i jemioła. Dusza zewnętrzna w baśniach ludowych. Zewnętrzna dusza w obyczajach ludowych. Złota Gałąź. Pożegnanie Nemi.